Uchwalenie Ustawy o kuratorach sądowych i jej praktyczne funkcjonowanie od 1 stycznia 2002 roku stworzyło możliwość zaistnienia środowisku kuratorskiemu w nowej strukturalnej formule. Zespoły kuratorskiej służby sądowej, które powstały w sądach rejonowych stały się instytucjonalną formą dotychczas nie w pełni zinstytucjonalizowanej kurateli sądowej.Zależnie od potrzeb i funkcjonalności, związanej przede wszystkim z liczbą kuratorów zawodowych zatrudnionych w poszczególnych sądach, powołano zespoły jednolite tj. sformowane tylko z kuratorów rodzinnych lub tylko z kuratorów dla dorosłych. W sytuacjach praktycznej konieczności powołano zespoły mieszane, skupiające kuratorów rodzinnych i kuratorów dla dorosłych. Zmiany powstałe w kurateli sądowej są przede wszystkim efektem dbałości o skuteczność funkcjonowania systemu przeciwdziałania patologiom społecznym. Stały się konsekwencją zdeterminowanej pracy kuratorskich liderów, zdecydowanego poparcia i współpracy środowiska naukowego oraz przychylności części polityków. Zmiana w dotychczas funkcjonującej kurateli sądowej, wcześniej borykającej się z podstawowym problemem braku formalnego określenia podstawowych celów, praw, obowiązków i szeroko rozumianej roli kuratora we współczesnym społeczeństwie obywatelskim, dokonała się dzięki pozytywnej autorefleksji środowiska kuratorskiego, ukierunkowanej na stworzenie teoretycznej, prawnej podstawy do sformowania profesjonalnej kurateli. Konsekwencją powstałego modelu wyłaniającego się z aktów prawnych i propozycji środowisk naukowych jest kuratela sądowa, która tworzona w Polsce korzysta z doświadczeń innych krajów (Wielka Brytania, Francja), wprowadzając zarazem charakterystyczne elementy dla rodzimego modelu. Konieczna staje się ocena instytucjonalnej zmiany poprzez dokonanie pogłębionej i obiektywnej ewaluacji.
Ważnym wydaje się również spojrzenie na działalność zespołów, ich specyfikę, pracę w środowiskach lokalnych i w ramach instytucji sądu, niejako od wewnątrz z perspektywy kuratorów. Kuratorzy podejmujący działania w nowej rzeczywistości są winni społeczeństwu profesjonalny charakter kurateli. Elementarna uczciwość wobec członków społeczeństwa obywatelskiego, powoduje konieczność przekazania wiedzy, czy poniesione koszty zmiany były potrzebne. W związku z powyższym część badań związanych z funkcjonowaniem kurateli sądowej powinna być podejmowana przez samych kuratorów w interesie całego środowiska. Istotnego znaczenia dla wcześniejszych rozważań nabierają odpowiedzi na podstawowe pytania:
- Jakie formy pracy resocjalizacyjnej, pomocowej, diagnostycznej i kontrolnej podejmują kuratorzy w środowisku podopiecznych?
- Jakie czynniki mają wpływ na ograniczenie roli kuratora sądowego jako pedagoga w pracy z podopiecznymi?
- Jaka jest i na czym polega specyfika pracy kuratora sądowego?
- Jakie są potrzeby zmian w funkcjonowaniu zespołów kuratorskich, których konsekwencją byłoby pełniejsze zaangażowanie kuratorów w proces społecznej adaptacji podopiecznych?
Skoncentrowanie się w badaniach nad funkcjonowaniem zespołów kuratorskiej służby sądowej na analizie codziennej, praktycznej rzeczywistości pracy kuratorów, stwarza możliwość określenia podstawowych trudności oraz perspektyw i sposobów ich przezwyciężania. W kontekście przedstawionych rozważań istotnym wydaje się zwrócenie uwagi na podstawowe formy aktywności kuratorów sądowych, podejmowanych w ramach Zespołów Kuratorskiej Służby Sądowej. W niniejszym wystąpieniu świadomie upraszczam do przedstawienia dwóch form działalności kuratorów w ramach zespołów, form, które rzadko przedstawiane są w literaturze i w badaniach. Charakteryzując trudności pojawiające się w pracy kuratorów, ograniczę się tylko do bezpośrednich wyników prowadzonych przeze mnie badań i wieloletniej obserwacji.
Specyfika podejmowanej przez kuratorów pracy w środowiskach patologicznych, polega przede wszystkim na bezpośrednich kontaktach z podopiecznymi, głównie w ich środowisku. Podopieczni objęci dozorami kuratorów to osoby o różnym stopniu zdemoralizowania. Osoby karane pierwszy raz i wielokrotni recydywiści. Podopieczni objęci nadzorami i dozorami kuratorów, to także osoby nierzadko uzależnione od alkoholu i narkotyków, skazani o zaburzonej osobowości i chorzy psychicznie. Bardzo często podsądni to uczniowie i absolwenci szkół specjalnych, którzy mogą podlegać orzeczeniom sądów. Praca kuratorów, w tak zróżnicowanym środowisku podopiecznych, powoduje konieczność dokształcania, zdobywania wiedzy z różnych dziedzin. Profesjonalizm w pracy kuratora, to nie tylko umiejętność nawiązywania kontaktów z podopiecznymi, ale może przede wszystkim wsparcie tej umiejętności wiedzą z zakresu psychiatrii, andragogiki i pedagogiki specjalnej, profilaktyki i terapii uzależnień oraz metodyki pracy socjalnej.
Przygotowanie do udzielenia pomocy podopiecznym w kontaktach z różnego typu urzędami, oferowanie podstawowej pomocy prawnej powoduje konieczność uzupełniania wiedzy z zakresu prawa. Chociaż wydaje się, że samokształcenie spełnia w przypadku kuratora zawodowego szczególnie istotną rolę, to nie powinno ono ograniczać aktywności zespołów kss w organizowaniu szkoleń z uwzględnieniem kuratorów społecznych. To właśnie kuratorzy społeczni z racji społecznego charakteru swojej pracy, nie uczestniczą w szkoleniach organizowanych na szczeblu okręgów. Ważną staje się aktywność na tym polu w ramach funkcjonowania zespołów kuratorskiej służby sądowej, bo zakres potrzeb kuratorów społecznych w tym zakresie jest ogromny. Organizowanie szkoleń w zespołach kss stwarza możliwość wyboru tematów zgodnych z aktualnymi potrzebami, wynikającymi z problemów pojawiających się w pracy z podopiecznymi. Pozyskiwanie funduszy na szkolenia, stwarza możliwość zaistnienia zespołów kss w środowiskach lokalnych, poprzez kontakty z władzami samorządowymi i innymi instytucjami zajmującymi się pracą w środowiskach patologicznych. Istotnym jest, aby kuratorzy podejmując działalność wychowawczą, profilaktyczną i kontrolną w środowiskach podopiecznych nie byli osamotnieni. Problem jest dość ważny, gdyż dotyczy także funkcjonowania systemów probacji w innych krajach, np. w Stanach Zjednoczonych, gdzie pomimo wieloletniej tradycji oddziaływań wychowawczych na skazanych i ogromnego doświadczenia często współpraca kuratorów z innymi instytucjami lub służbami pomocowymi, jest owocem lokalnych eksperymentów. Dlatego też, szczególnego wymiaru nabiera aktywność kuratorów podejmowana w ramach zespołów kss w środowiskach lokalnych, poprzez tworzenie zespołów interdyscyplinarnych, wspólnych szkoleń, których konsekwencją może być zrozumienie idei probacji i specyfiki pracy kuratorów sądowych.
Istotnym problemem w pracy kuratorów sądowych dla osób dorosłych pozostaje od wielu lat realizowanie orzeczeń sądów w stosunku do skazanych na kary ograniczenia wolności w postaci nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne. Kodeks Karny Wychowawczy i Rozporządzenia nakładają na kuratorów obowiązek nadzoru na wykonywaniem kary, kontrolowania zakładów, w których wykonywana jest kara ograniczenia wolności, a także pozyskiwanie nowych instytucji, w których będzie można wykonywać karę. W praktyce pozyskiwanie nowych zakładów jest bardzo trudne. Przede wszystkim ze względu na nieracjonalność przepisów, które nakładają na zakłady wiele dodatkowych obowiązków, co w konsekwencji powoduje znaczny wzrost kosztów pracy skazanych. W przypadku zakładów zarządzanych przez samorządy taka sytuacja może w praktyce uniemożliwić wykonywanie kary ograniczenia wolności i pracy społecznie użytecznej. Niezależnie od zaangażowania się kuratorów sądowych w działania, których celem będzie pozyskiwanie nowych miejsc do wykonywania kary, konieczna jest zmiana przepisów. Ważne jest, aby stworzono możliwości przyjmowania skazanych do pracy w formule, która pozwoli w największym stopniu wykorzystać ich kwalifikacje i umiejętności dla dobra wspólnego. Problemy związane z wykonywaniem kary ograniczenia wolności winny być jak najszybciej rozwiązane, gdyż w kontekście zaspokajania europejskich aspiracji Polski, skuteczność wykonywania kary ograniczenia wolności i pracy społecznie użytecznej jako istotnego elementu kar wolnościowych nie sposób przecenić. Koniecznym staje się również podejmowanie działań, które przyczynią się do upowszechniania idei probacji w środowiskach lokalnych, gdyż aktywność kuratorów nie powinna być traktowana jako nadgorliwość, ale jako praca na rzecz bezpieczeństwa lokalnej społeczności.
W wyniku przeprowadzonych badań wstępnych nad bilansem czasu pracy kuratorów zawodowych dla osób dorosłych zaobserwowano niepokojącą tendencję. Kuratorzy ze względu za znaczne obciążenia czynnościami ewidencyjnymi zgodnie z obowiązującymi przepisami, systematycznie zwiększają czas pracy w biurach kosztem podejmowanych czynności w środowiskach podopiecznych. Taka sytuacja powoduje, że znaczna część kontaktów z podopiecznymi odbywa się w godzinach popołudniowych i w dniach wolnych od pracy. Specyfiką polskiego systemu kurateli jest koncentrowanie się kuratorów w pracy z podopiecznymi na bezpośrednich kontaktach w ich środowisku. Kontaktach, które umożliwiają weryfikację informacji posiadanych przez kuratorów i kontrolę zachowania podopiecznego. Praca w środowisku podopiecznych daje możliwość systematycznego aktualizowania założonego plany pracy. Wprowadzenie kart czynności dozoru i nadzoru miało na celu ograniczenie ilości składanych do akt sprawozdań, do fundamentalnego sprawozdania wstępnego i podsumowującego sprawozdania końcowego. W pozostałych wypadkach, sprawozdania miały być przygotowywane tylko na życzenie sądu. Karty czynności, takie były założenia, miały ewidencjonować działania kuratorskie, odnosząc się zarazem do sytuacji podopiecznego. Praktyka jednak powoduje odejście od pierwotnych założeń na rzecz kart opisowych, które w konsekwencji przyczyniają się do zwiększenia czynności związanych z ewidencjonowaniem, zapisywaniem podejmowanych działań. Niepokojącym pozostaje ograniczony charakter obsługi biurowej funkcjonującej przy zespołach kuratorskich, które tylko częściowo odciążają kuratorów w pracy. Na przezwyciężanie zasygnalizowanych tylko trudności, może między innymi wypłynąć systematyczna autorefleksja środowiska kuratorskiego, zmierzająca do usprawnienia funkcjonowania zespołów.
Funkcjonowanie Krajowej Rady Kuratorów jako organu inicjującego badania nad funkcjonowaniem kurateli sądowej, powinno przyczynić się do przezwyciężania trudności i formowania profesjonalnej kurateli sądowej. W jak największym stopniu przygotowanej do pracy w środowisku osób skazanych prawomocnymi wyrokami sądów. Efektem podejmowanych działań może być wzrost zaufania społeczeństwa do probacji. Środowisko kuratorów sądowych, niejednokrotnie na przestrzeni kilkudziesięciu lat potwierdzało, że jest skłonne do autorefleksji i sygnalizowania problemów, których przezwyciężanie umożliwi pełniejsze realizowanie obowiązków do wykonywania których powołana jest kuratela. Funkcjonowanie zespołów stworzy możliwość pozytywnego przełomu, tylko wówczas, gdy istniejące problemy będą w praktyce określane i przezwyciężane. Tak ukierunkowane działania pozwolą uniknąć nieefektywnej stagnacji.