Przedstawiamy i zachęcamy do zapoznania się z opracowaniem dotyczącym historii kurateli sądowej w Polsce sporządzonym przez kuratora Roberta Jankowiaka.
Dzieje kurateli sądowej w Polsce – w rocznicę 90-cio lecia.
Na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 lipca 1919 roku powołano w Polsce pierwsze Sądy dla Nieletnich, chociaż już w 1915 roku tzw. Główny Sąd Obywatelski wydał dekret o organizacji i zakresie działań sądów dla nieletnich. Jednocześnie rozporządzenie z 1919 roku zalecało sędziom dla nieletnich powołanie specjalnych opiekunów sądowych, rekrutujących się spośród osób cieszących się szacunkiem w społeczeństwie.
Opiekunowie, zgodnie z rozporządzeniem, podlegali dyrektywom sędziego i jego instrukcjom. Do ich obowiązków należało przede wszystkim zbieranie informacji o nieletnim – w okresie zawieszenia kary – oraz pomoc sędziemu w zakresie sprawowania opieki nad nieletnimi.
W dniu 13 kwietnia 1927 roku ukazało się Rozporządzenie, które regulowało kwestię wynagradzania opiekunów sądowych. Na jego mocy określono gratyfikację, dopuszczając także powoływanie do opieki nad nieletnimi opiekunów społecznych także opłacanych ze skarbu państwa.
1 lipca 1929 roku ukazało się Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości, na mocy którego instytucje opiekunów sądowych przekształcono w instytucję kuratorów dla nieletnich, działające przy sądach grodzkich.
Lata 1929 – 1935 przyniosły kolejne reformy systemu kurateli dla nieletnich w Polsce z powodu zmian jakie zaszły w kodyfikacji karnej po wejściu w życie kodeksu karnego z 1932 roku. Kodeks zakładał stosowanie dozoru wobec osób skazanych , którym sąd warunkowo zawiesił wykonanie kary pozbawienia wolności. Dozór nad tymi skazanymi miały sprawować osoby lub instytucje zasługujące na zaufanie społeczne, przy czym wykluczono ze sprawowania takiego dozoru osoby o charakterze urzędowym.
Kolejne Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 czerwca 1935 roku zakładało, iż kuratorzy nie będą pobierali stałej pensji ze skarbu państwa, ale będą otrzymywali ryczałt z sądu w zamian za poniesione koszty związane ze sprawowaniem opieki nad nieletnimi.
Rozporządzenie zakładało powołanie do życia szerokiego grona kuratorów społecznych, którzy swoja funkcję pełniliby honorowo.
Dalsze prace nad reforma kurateli przerwała II Wojna Światowa i dopiero w latach 50. XX wieku wraz z rozwojem sądownictwa nastąpił rozwój instytucji kuratorów.
W 1949 roku weszły w życie dwie ustawy, które w zasadniczy sposób zmieniły organizację sądownictwa. Dzięki nim w krótkim czasie powołano do życia 34 sądy dla nieletnich, rozpatrujące w początkowym okresie tylko sprawy karne, a od 1953 roku także sprawy opiekuńcze, głównie z zakresu przysposobienia i ograniczenia władzy rodzicielskiej.
Powołanie do życia sądów dla nieletnich zrodziło potrzebę także powołania do życia, określenia zakresu obowiązków, działania oraz odpowiedzialności kuratorów ( w początkowym okresie tylko społecznych).
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 marca 1951 roku wyraźnie określało, iż kuratorem sądowym może być osoba niekarana, posiadająca obywatelstwo polskie i dająca gwarancję rzetelnego wykonywania powierzonych obowiązków. Ponadto kandydat do pełnienia funkcji kuratora nie mógł być pozbawiony władzy rodzicielskiej. Kurator dla nieletnich w zakresie wykonywanych czynności podlegał przewodniczącemu wydziału.
W krótkim okresie czasu okazało się, iż Rozporządzenie jest niewystarczające i w dniu 30 lipca 1956 roku ukazało się nowe Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości powołujące do życia tzw. “opiekunów społecznych” – pełniących funkcje społecznie – jako organu wspomagającego kuratorów.
Z założenia Ministerstwa Sprawiedliwości wynikało, iż opiekunowie społeczni mieli pracować przy sądach powiatowych, w których nie było powołanych wydziałów dla nieletnich, a sprawy karne były rozpatrywane przez wydziały karne. Eksperyment z opiekunami społecznymi trwał do 13 lutego 1959 roku, rozszerzając ich działalność – w 1957 roku – także o opiekę nad osobami warunkowo zwolnionymi z zakładów karnych.
Wtedy też weszło w życie nowe Rozporządzenie, które zakładało, że przy każdym sądzie dla nieletnich maja być powoływani kuratorzy dla nieletnich, początkowo społeczni, a w miarę konieczności także zawodowi.
Dzięki temu starano się stworzyć sprawnie działający model społeczno – zawodowej kurateli, tym bardziej, że na początku lat 60. XX wieku narodziła się idea stworzenia specjalnych sądów rodzinnych jak również wyodrębnienia dwóch pionów kurateli sądowej.
Zakres ich działania miał obejmować wszelkie sprawy dotyczące opieki i spraw karnych nieletnich.
Początkowo wydziały rodzinne powstały w sądach powiatowych w Katowicach (1962) i Łodzi (1963).
Delegowani do nich zostali sędziowie specjalizujący się w przepisach prawa rodzinnego oraz orzekaniu w sprawach nieletnich. Nie bez znaczenia był fakt wejścia w życie w 1964 roku Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Jednocześnie Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło prace nad reforma ustawodawstwa karnego efektem czego było ogłoszenie w dniu 3 marca 1965 roku Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, które zakładało powstanie dozoru ochronnego nad osobami wobec których wykonanie kary zawieszono lub które zostały warunkowo zwolnione z zakładów karnych. Rozporządzenie zakładało, że przy sądach wojewódzkich w referatach penitencjarnych zostaną zatrudnieni kuratorzy zawodowi.
Sukcesy “eksperymentu” łódzkiego i katowickiego sprawiły, że w latach 1973-1974 powołano do życia wydziały rodzinne w sądach innych miastach, a w 1976 roku Departament ds.. Nieletnich Ministerstwa Sprawiedliwości rozpoczął prace nad powołaniem do życia w całym kraju specjalistycznych sądów rodzinnych.
Jeszcze w 1973 roku ukazało się Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości powołujące do życia instytucję kuratora dla nieletnich i małoletnich, określające szczegółowo zakres jego działania.
1 stycznia 1978 roku na terenie całego kraju we wszystkich sądach rejonowych wyodrębniono wyspecjalizowane jednostki – wydziały organizacyjne, nazwane Sądami Rodzinnymi i dla Nieletnich.
Jednoczenie przystąpiono do budowy jednolitego systemu kurateli sądowej. Wchodząca w życie w 1983 roku ( z dnia 26 października 1982 roku) Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich a art.. 101 pkt.2 znowelizowała istniejące od 1928 roku Prawo o ustroju sądów powszechnych. Nie bez znaczenia było podniesienie rangi statusu zawodu kuratora, jak również wprowadzenie odrębnego nazewnictwa dla kuratorów pracujących przy wydziałach rodzinnych i karnych.
Dalsza reforma kurateli sądowej nastąpiła w 1986 roku (Rozporządzenie z dnia 24 listopada 1986 roku). Ostatecznie wyodrębniono dwa piony kurateli sądowej, utrzymano dotychczasowy model kurateli społeczno zawodowej. Określono wyraźnie wymogi stawiane kandydatom chcącym wykonywać zawód kuratora zawodowego. Jednak poważnym niedociągnięciem rozporządzenia był brak określenia statusu kuratora zawodowego wśród urzędników sądowych.
Stan ten trwał do 2001 roku, gdy weszła w życie Ustawa o kuratorach sadowych, która w szczegółowy sposób określiła formę i zakres działania kurateli sądowej, a wydane później rozporządzenia uregulowały uprawnienia, formę i zakres działania kuratorów sądowych.