Przyszło nam żyć w bardzo trudnych czasach. Brak stabilności życia codziennego, nasilające się bezrobocie, ubóstwo, alkoholizm, narkomania, agresja, poczucie bezkarności z jednej strony, z drugiej zaś brak czasu, praca ponad siły, rozluźnienie więzi rodzinnych i społecznych powoduje, że coraz mniej czasu poświęcamy dzieciom i młodzieży. Jako dorośli mamy często problemy w odróżnieniu co dobre, a co złe, a cóż dopiero nasze dzieci, które wchodzą w dorosłość, które uczą się od nas – rodziców określonych wzorców zachowań, nie zawsze godnych i zgodnych z prawem. Trudności codziennego życia nie zwalniają jednak nas z odpowiedzialności za wychowanie młodego pokolenia.

Odpowiedzialność karna dzieci i młodzieży w świetle przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń

Z niepokojem obserwuję wzrost przestępczości zarówno wśród dzieci i młodzieży jak i osób dorosłych. Są to różne kategorie czynów, od drobnych kradzieży poprzez wybryki chuligańskie, aż po drastyczne zabójstwa, takie jak zlecenie przez 14-letnią dziewczynę zabicia swojego 6-letniego brata. Jak mówi stare przysłowie „od rzemyczka do koniczka”. Brak reakcji ze strony dorosłych np. na wybryki chuligańskie tj. zakłócanie ciszy nocnej, głośne krzyki, muzyka, używanie wulgarnych słów w miejscach publicznych, picie alkoholu, niszczenie mienia itp., jest przyzwoleniem na takie zachowanie, a w sprawcach budzi poczucie bezkarności. Czasami wystarczy jeden telefon do Policji, aby to ukrócić. Nie możemy być obojętni na zło, które nas otacza, bo doprowadzimy do tego, że będziemy bali się wyjść na ulicę w obawie, że jakiś osiłek nas zaatakuje.

Polskie prawo reguluje zakres odpowiedzialności karnej i wyraźnie rozdziela odpowiedzialność dzieci i młodzieży od odpowiedzialności osób dorosłych stosując nieco odmienne środki wychowawcze i karne. Ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich jak sama nazwa wskazuje stosuje się do osób które nie ukończyły lat 18 (w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji) oraz do osób, które ukończyły 13 lat, ale nie ukończyły 17 roku życia (w zakresie postępowania w sprawach o czyny karalne). Natomiast osoby, które ukończyły 17 rok życia i dopuściły się czynów karalnych odpowiadają przed sądem karnym. Również nieletni, którzy po ukończeniu 15 roku życia dopuścili się czynów tj. zabójstwa (art. 148 kk), ciężkiego uszkodzenia ciała innego człowieka (art. 156 kk), sprowadzenia zagrożenia dla życia wielu ludzi np. pożaru, eksplozji materiałów wybuchowych (art. 163 kk, 173 kk), gwałtu (art. 197 kk), rozboju (art. 280 kk), może odpowiadać przed sądem karnym.

Co rozumiemy pod pojęciem demoralizacji?

Bardzo ogólnie można powiedzieć, że demoralizacja to określone zachowanie niezgodne z obowiązującymi w danej społeczności normami. W stosunku do nieletnich o demoralizacji mówimy wtedy gdy np. dziecko częściej jest na  wagarach niż w szkole, pali papierosy, pije alkohol, zażywa narkotyki, przejawia wulgarne i agresywne zachowania, nie respektuje poleceń rodziców i nauczycieli, przebywa w określonych środowiskach (niestosownych do wieku).
Oczywiście o demoralizacji mówimy wówczas gdy te i inne zachowania trwają dłuższy czas i utrwalają w dzieciach złe nawyki. Czyny karalne to czyny zabronione przez ustawę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo wykroczenie, a zatem są to czyny określone jako niedozwolone przez kodeks karny, ustawę karnoskarbową lub kodeks wykroczeń. Przestępstwem zaś, jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie niebezpieczny.

Postępowanie przed sądem

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich reguluje postępowanie przed sądem (art. 15 – 32 upn) stanowiąc, iż:
1) sprawy nieletnich należą do właściwego sądu rodzinnego,
2) jeżeli nieletni popełnił czyn wspólnie z dorosłym wówczas prokurator wyłącza sprawę nieletniego i przekazuje do sądu rodzinnego,
3) właściwym do rozpatrzenia sprawy jest sąd rodzinny w miejscu zamieszkania nieletniego (jeżeli są trudności w ustaleniu miejsca zamieszkania, sprawę prowadzi się w miejscu pobytu nieletniego),
4) jeżeli prowadzone postępowanie tego wymaga sąd może umieścić nieletniego w schronisku dla nieletnich.

O wszczęciu postępowania zawiadamia się rodziców lub opiekunów, ponadto art. 23§2 upn dopuszcza możliwość zawiadomienia szkoły o prowadzonym postępowaniu. W celu ustalenia danych dotyczących nieletniego i jego środowiska (np. zachowania się, warunków bytowych rodziny, przebiegu nauki, sposobu spędzania wolnego czasu, kontaktów środowiskowych, stosunku do rodziców, nauczycieli, stanu zdrowia itp., sędzia rodzinny zleca przeprowadzenie wywiadu środowiskowego (art. 24§1 upn). Może również zlecić badania w ośrodku konsultacyjnym. Wywiad przeprowadza się w miejscu zamieszkania lub pobytu nieletniego, w godzinach dziennych od 7:00 do 21:00. Kosztami postępowania w sprawach nieletnich sąd obciąża rodziców lub opiekunów, może jednak zwolnić ich od ponoszenia kosztów, jeżeli przemawiają za tym względy materialne.

Postępowanie wyjaśniające

Sąd rodzinny może wszcząć postępowanie wyjaśniające, jeśli powziął informację o przejawach demoralizacji nieletniego (art. 33 upn i następne). Wówczas wysłuchuje:
1) nieletniego,
2) jego rodziców lub opiekunów,
3) oraz w miarę potrzeby inne osoby.

W postępowaniu wyjaśniającym nieletni może mieć obrońcę. Przesłuchanie przez Policję odbywa się w obecności rodziców lub opiekunów albo obrońcy lub też nauczyciela, wychowawcy, pedagoga szkolnego (art. 39 upn). Na postanowienie sądu w przedmiocie wydanego postanowienia o zastosowaniu środków wychowawczych lub poprawczych przysługuje odwołanie do sądu II instancji (art. 59 upn).

Postępowanie wychowawcze

Wykonanie środków wychowawczych i poprawczych ma na celu wychowanie nieletniego na uczciwego obywatela. Wykonywane środki powinny doprowadzić także do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekunów ich obowiązków wobec nieletniego (art. 65§1 i 3). Nieletni jest zobowiązany podporządkować się wydanemu w stosunku do niego orzeczeniu (art. 65a upn). Jeśli dobro nieletniego tego wymaga, sąd może umieścić go w placówce leczniczo-terapeutycznej.

Osoba, która popełniła czyn karalny określony w kk, uks lub kw podlega odpowiedzialności karnej na podstawie odpowiednich przepisów wspomnianych kodyfikacji. Kodeks określa wysokość kary w zależności od rodzaju popełnionego przestępstwa. Sąd orzeka kary określone w art. 32 kk, a mianowicie:
1) grzywnę,
2) ograniczenie wolności,
3) pozbawienie wolności,
4) 25 lat pozbawienia wolności,
5) dożywotnie pozbawienie wolności.

Może dodatkowo orzec środki karne (art. 39 kk):
1) pozbawienia praw publicznych,
2) zakaz zajmowania określonych stanowisk,
3) zakaz prowadzenia pojazdów,
4) przepadek przedmiotów,
5) obowiązek naprawienia szkody,
6) świadczenia pieniężne,
7) podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Wykonanie kar wymienionych w art. 32 w pkt. 1-3, sąd może zawiesić na okres próby. Może również w tym czasie oddać skazanego pod dozór kuratora sądowego (art. 70, 73 kk), jak również zobowiązać skazanego do określonego zachowania (art. 72 kk). Jeżeli osoba skazana uchyla się od  obowiązków określonych przez sąd, rażąco narusza porządek prawny i społeczny sąd może zarządzić wykonanie kary pozbawienia wolności w oparciu o stosowne przepisy (art. 75 kk).

Sąd rodzinny wobec nieletnich stosuje środki wychowawcze lub poprawcze, zaś sąd karny wymierza karę i określa warunki jakim musi się poddać skazany, korzystający z warunkowego zawieszenia jej wykonania.

Autor: Ewa Woźna-Płusa